Enigma w opowieści Eilidh McGinness

The Cipher Bureau.

W 2018 r. w Wielkiej Brytanii ukazała się powieść Eilidh McGinness pt. The Cypher Bureau o Marianie Rejewskim, urodzonym w Bydgoszczy w 1905 roku, absolwencie matematyki Uniwersytetu Poznańskiego z 1929 r. Na stronach powieści śledzimy jego losy od dzieciństwa aż do śmierci w 1980 roku.

Okładka książki "The Cypher Bureau" z flagą biało-czerwoną i znakiem Polski Walczącej oraz cieniami dwóch biegnących postaci.
W ciągu ostatnich kilku tygodni 1932 roku, już jako kryptolog Biura Szyfrów w Warszawie, Marian Rejewski opracował matematyczny model działania wojskowej wersji niemieckiej maszyny szyfrującej Enigma – opis miał postać układu równań, gdzie niewiadomymi nie były liczby, ale funkcje obrazujące jak okablowanie części składowych maszyny wpływa na zmianę używanego alfabetu szyfrowego (wraz z naciśnięciem kolejnego klawisza na klawiaturze, by zaszyfrować kolejny znak tekstu). Następnie polski matematyki dokonał rzeczy niezwykłej – rozwiązał ten układ równań!*

W efekcie kilka tygodni później w warszawskim Biurze Szyfrów, mieszczącym się w Pałacu Saskim, pojawiły się polskie kopie maszyny Enigma, które historycy piszący po angielsku określają jako „reverse-engineered doubles” (dosł. sobowtóry opracowane techniką tzw. inżynierii wstecznej).

Maszyna szyfrująca Enigma.
Źródło: wikimedia

W świadomości społeczeństw na zachodzie Europy (zwłaszcza w Wielkiej Brytanii) i w Stanach Zjednoczonych utrwaliła się wersja historii złamania szyfru Enigma przedstawiana w kulturze popularnej, np. w filmach fabularnych. Rzekomo dopiero szczęśliwy traf – 9 maja 1941 r. egzemplarz Enigmy wydobyto z pokładu niemieckiej łodzi podwodnej – pomógł łamaczom szyfrów w Bletchley Park poznać tajniki budowy maszyny szyfrującej. Tymczasem już latem 1939 r. Biuro Szyfrów udostępniło Brytyjczykom i Francuzom kopie polskich wersji maszyn Enigma oraz ujawniło metody łamania depesz opracowane w ciągu sześciu lat przez Mariana Rejewskiego, Henryka Zygalskiego i Jerzego Różyckiego.

Czwarta strona okładki książki "The Cipher Bureau" z flagą biało-czerwoną ze znakiem Polski Walczącej.

 

Dobrze napisana nowoczesna powieść historyczna może mieć siłę oddziaływania. Jeśli nie przeinacza prawdy historii, to jej wartość edukacyjna jest nie do przecenienia.

Książka Eilidh McGinness, byłej szkockiej prawniczki, która od lat mieszka we Francji, wydaje się być jak kropla, która drąży skałę.

Podczas jednego z wywiadów autorka tak opowiadała o swej pracy nad powieścią:

Nosiłam się z zamiarem pisania romansów. Wtedy to po raz pierwszy usłyszałam o Marianie Rejewskim. Pierwsze pytanie, jakie pojawiło się w mojej głowie, brzmiało: jak to możliwe, że nigdy wcześniej nie słyszałam tym człowieku. Historia była moją pierwszą pasją. I nagle okazało się, że nie znałam prawdy, myliłam się – to nie Alan Turing był tym człowiekiem, który poznał tajniki maszyny szyfrującej Enigma (…) Nie mogłam skupić się na czymkolwiek, dopóki nie opowiedziałam całej historii w postaci książki pt. The Cypher Bureau.
Źródło: bookloverbookreviews.com 

Powieść Eilidh McGinness to opowieść trzymająca czytelnika w napięciu, pełna zwrotów akcji, ze wzruszającymi scenami z ostatnich lat życia bohatera.

W epilogu autorka oddaje głos córce Mariana Rejewskiego:

Cieszę się, że osiągnięcia [ojca] zostały docenione jeszcze za jego życia. Dużą przyjemność czerpał z wyjaśniania, jak udało mu się złamać szyfr. Był przy tym cudownie skromny. Zawsze bardzo dbał o docenienie wkładu wszystkich innych. (…)

A kiedy rola mojego ojca w Enigmie dobiegła końca, kiedy pracę wykonały tysiące ludzi w Bletchley Park i gdzie indziej. (…)

Każdy z nas ma ważną rolę do odegrania w życiu, niezależnie od tego, jak mała lub nieistotna może się ona wydawać. Pracując razem, ludzie mogą osiągnąć niesamowite rzeczy i pokonać niezwykłe przeszkody.

Warto zacytować kilka krótkich recenzji czytelników powieści ze Stanów Zjednoczonych:

Świetna lektura. Autorka łącząc fakty i fikcję, stworzyła poruszającą i skłaniającą do refleksji opowieść o pracy Mariana Rejewskiego i jego współpracowników z polskiego Biura Szyfrów. Ta część historii [złamania szyfru Enigmy] była mi nieznana.

Dzięki tej pięknej powieści wiele się dowiedziałem się o Polsce z okresu międzywojennego, potem o wojnie – o obozach przejściowych, obozach koncentracyjnych, o Francji i Anglii z czasów wojny, a wreszcie o powojennej Polsce. Nigdy nie słyszałem o polskiej pracy nad łamaniem szyfru Enigmy.

Niezwykle pouczająca książka. Ta książka otworzyła mi oczy na nieznane mi fakty z historii II Wojny Światowej. W książce są fragmenty wyciskające łzy i chwytające ze serce, ale także i pokrzepiające.**

Książka stanowi niemal gotowy scenariusz filmu fabularnego.

Od niedawna powieść The Cypher Bureau dostępna jest też jako książka elektroniczna (Kindle) oraz w wersji do słuchania (audiobook). Powieść wydano też w języku francuskim.

 


* To osiągnięcie Rejewskiego było początkiem zmagań Biura Szyfrów – do czytania przechwyconych szyfrogramów, czyli utajnionych depesz wysyłanych drogą radiową z użyciem alfabetu Morse’a, konieczne było „łamanie” kluczy dziennych, czyli ustawień ruchomych elementów maszyny szyfrującej (m.in. trzech wirników), obowiązujących danego dnia. Polskie Biuro Szyfrów z powodzeniem to czyniło, począwszy od stycznia 1933 r. dzięki wysiłkom trójki matematyków: Mariana Rejewskiego, Henryka Zygalskiego i Jerzego Różyckiego. Inżynierowie, którzy wcześniej zdołali zbudować kopię maszyny Enigma (wg projektu Rejewskiego), następnie pomagali w automatyzacji niektórych żmudnych czynności dekryptażu. Oczywiście pieczę nad wszystkimi działaniami mieli szefowie Biura Szyfrów.

Przez kolejne lata procedura szyfrowania była doskonalona przez kryptologów Hitlera, wprowadzono dodatkowe wirniki (do wyboru) i tzw. walec odwracający o innym okablowaniu. W odpowiedzi na te zmiany powstawały nowe metody i narzędzia łamania szyfrów, m.in. urządzenia elektromechaniczne zwane bombami Rejewskiego, czy płachty Zygalskiego (w Bletchley Park znane jako płachty Jeffreysa).

** Recenzje pochodzą ze strony amazon.com
W tym sklepie internetowym można odsłuchać fragmentu powieści. Lektorem jest Jason Keller.

 

Paweł Perekietka

 

Recenzja pochodzi z serwisu popularnonaukowego Muzeum Matematyki - logo dostępnego pod adresem muma.edu.pl, należącego do Fundacji Zakłady Kórnickie.




O Rejewskim w eterze i podcaście historycznym

Kobieta w słuchawkach mówi do mikrofonu.

Polskie Radio Olsztyn nadaje audycje historyczne powstające we współpracy z delegaturą IPN w Olsztynie. Od poniedziałku do piątku emitowane są kolejne odcinki cyklu, nawiązujące do historycznych wydarzeń i rocznic zbiegających się z czasem emisji. 

17 grudnia 2023 r. wyemitowano nagranie, w którym dr Krzysztof Kierski przybliża sylwetkę wybitnego polskiego matematyka i kryptologa, Mariana Rejewskiego, który złamał szyfr Enigmy.

Wszystkie odcinki podcastu "Historyczny Leksykon IPN" są dostępne dla zainteresowanych na stronie radia.




Wizerunek Mariana Rejew­skiego na Bydgo­skiej Karcie Miejskiej

Karty miejskie z wizerunkami słynnych bydgoszczan: Mariana Rejewskiego i Andrzeja Szwalbego.

Od poniedziałku (18 grudnia) można wyrobić sobie Bydgoską Kartę Miejską z wizerunkiem Mariana Rejewskiego lub Andrzeja Szwalbego. Dwójka wielkich bydgoszczan wcześniej uhonorowana została pomnikami, muralami, patronują również bydgoskim ulicom i nowym tramwajom.

Na Bydgoskiej Karcie Miejskiej mieszkańcy posiadają zapisane elektroniczne bilety okresowe na przejazd bydgoską komunikacją. Karty można wyrobić w ZDMiKP oraz doładować w specjalnych biletomatach na ulicach miasta. Od poniedziałku można uzyskać limitowaną edycję Karty Miejskiej z wizerunkiem dwóch znanych i zasłużonych mieszkańców Bydgoszczy. Na rewersach umieszczono grafiki z wizerunkami Andrzeja Szwalbego oraz Mariana Rejewskiego.

Specjalne karty będzie można uzyskać w siedzibie ZDMIKP przy ul. Toruńskiej 174a. Warto się pospieszyć, gdyż nowych kart będzie w dystrybucji tylko 1000 sztuk. To już kolejne specjalne wydanie Bydgoskiej Karty Miejskiej. We wcześniejszych edycjach na rewersie znaleźli się Lecha Wałęsa i Stanisław Lem.

Źródło: bydgoszcz.pl




Pół wieku temu Rejewski ujawnił się jako osoba, która rozszy­frowała Enigmę

W odpowiedzi na wezwanie "Expressu Wieczornego", który w 1973 r. poszukiwał osób odpowiedzialnych za złamanie kodu Enigmy, Marian Rejewski napisał w liście do redakcji:

[...] to właśnie ja jestem tym, który jako pracownik Biura Szyfrów Oddziału II Sztabu Głównego [...] tę maszynę rozszyfrował.

Kopia listu Mariana Rejewskiego do redakcji "Expressu Wieczornego".
Kopia listu Mariana Rejewskiego do redakcji "Expressu Wieczornego". Archiwum Janiny Sylwestrzak. Repr. z książki R. Gawłowskiego "Jestem tym, który rozszyfrował Enigmę", 2022.

Dla uczczenia okrągłej rocznicy ujawnienia, kto stoi za sukcesem polskiego wywiadu, Kujawsko-Pomorskie Centrum Dziedzictwa Oświaty wraz Pedagogiczną Biblioteką Wojewódzką im. Mariana Rejewskiego w Bydgoszczy przygotowało "Noc z Rejewskim" - wydarzenie w ramach projektu „Poznaj bydgoskich bohaterów“.

Organizatorów odwiedziły setki bydgoszczan, a także uczniowie ze Szkoły Podstawowej w Stołcznie (woj. pomorskie) i harcerze z Inowrocławia z 73 IDS. Nikomu nie powinno zabraknąć miłych wspomnień z tego spotkania. Wszystkie zaproponowane aktywności cieszyły się dużym zainteresowaniem: pokoje zagadek (ten fizyczny i wirtualne), szyfrowanie, emulatory Enigmy, szachy plenerowe, gry logiczne, pismo Braille’a, książki z rozszerzoną rzeczywistością czy zajęcia w szkole z początków XX w., czyli czasów, gdy Marian Rejewski uczęszczał w zaborze pruskim do Vorschule der Staedtichen Oberrealschule w Bydgoszczy.

Goście obejrzeli też prezentację wyświetloną na budynku sąsiedniego wieżowca i pokaz laserowy.

 

Tak wyglądała impreza widziana okiem kamery TVP Bydgoszcz, która objęła patronatem medialnym to wydarzenie (link do fragmentu programu pt. „Zbliżenia“ w TVP Bydgoszcz otwiera się w nowym oknie/karcie).Kadr z programu TV pt. "Zbliżenia" w TVP Bydgoszcz: Młodzież rozwiązuje zagadki z szyframi.© TVP Bydgoszcz




Zapro­szenie na „Noc z Rejewskim“

Zapraszamy mieszkańców Bydgoszczy i okolic 7 października 2023 r. na Noc z Rejewskim. Wydarzenie organizuje Kujawsko-Pomorskie Centrum Dziedzictwa Oświaty wraz Pedagogiczną Biblioteką Wojewódzką im. Mariana Rejewskiego w Bydgoszczy.

Program imprezy:

      • 16.00-17.00 - wejścia do pokoju zagadek Klub Enigma (grupy zorganizowane);
      • od godz. 16.00 - zajęcia otwarte dla uczestników:
        • poznajemy książki z rozszerzoną rzeczywistością,
        • szyfrowanie z Rejewskim,
        • gry planszowe,
        • symulator Enigmy,
        • szachy plenerowe,
        • zajęcia w starej szkole,
        • poznajemy pismo Braille'a i inne
      • godz. 17.00 - poczęstunek
      • godz. 17.45 - wykład o kryptologu przy wystawie posterowej "Marian Rejewski - bydgoszczanin, matematyk, kryptolog" oraz wręczenie nagród w konkursie "Moja psorka"
      • godz. 19.20 - multimedialny pokaz laserowy przed budynkiem biblioteki dla mieszkańców Bydgoszczy

Sfinansowano ze środków Narodowego Instytutu Wolności w ramach rządowego programu Fundusz Inicjatyw Obywatelskich Nowe FIO na lata 2021 - 2030.

 

Plakat informacyjny Nocy z Rejewskim.




Piknik popular­no­naukowy z okazji 118. rocznicy urodzin Mariana Rejewskiego

Namioty wystawiennicze i odwiedzający przed budynkiem z pruskiego muru Młynów Rothera.

W sobotę (19.08.2023) taras Młynów Rothera w Bydgoszczy zamienił się w prawdziwe piknikowe miasteczko. Okazją do spotkania z mieszkańcami i turystami było świętowanie urodzin bydgoszczanina, który znacząco przyczynił się do odmienienia losów II wojny światowej.

Odwiedzający Młyny Rothera na Wyspie Młyńskiej nie tylko odkrywali tajemnice historii, ale również poznawali technologiczną przyszłość. Setki ludzi dowiedziały się co nieco o procesie złamania kodu Enigmy, a także zaznajomiły się z ciekawostkami z dziedziny matematyki, kryptologii, szyfrowania czy informatyki.

Biuro Nowych Technologii IPN przygotowało interaktywne stanowisko, na którym zakładając gogle VR można było wcielić się w role polskich kryptologów w „Grze Szyfrów”. Ta gra została nagrodzona Wydarzeniem Historycznym Roku 2023. W aplikacji „Szybowcowa ‘87” za pomocą wirtualnej rzeczywistości zwiedzający mogli wjedź do mieszkania i zobaczyć, jak działała ukryta konspiracyjna drukarnia Solidarności Walczącej. Dodatkową atrakcją były nagrania wolumetryczne w postaci hologramów „Cyfrowych Bohaterów”. 

Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Bydgoszczy, nosząca imię Mariana Rejewskiego, zaprosiła na prezentację poświęconą dawnej szkole z okresu zaboru pruskiego oraz dwudziestolecia międzywojennego. Dawne ławki szkolne, kałamarze, tabliczki, ręczny dzwonek to namiastka szkoły, do jakiej chodził słynny kryptolog. Odwiedzający próbowali swoich sił w kaligrafii ucząc się pisania piórem ze stalówką i atramentem. Dorośli przeglądali wystawione opracowania o Marianie Rejewskim ze zbiorów biblioteki, a młodsi rozszyfrowywali utajnione informacje na symulatorach Enigmy. Wszyscy chętnie poznawali różne rodzaje szyfrów (Cezara, Polibiusza, podstawieniowe) i wykonywali przygotowane zadania.

Centrum Szyfrów Enigma w Poznaniu prezentowało historię złamania szyfrów Enigmy przez polskich kryptologów. Można było poznać szyfr komórkowy, cylinder Jeffersona oraz szyfr OTP (one time pad). Odwiedzający za pomocą steganografii i atramentów sympatycznych kodowali wiadomości. Na najmłodszych czekały drewniane łamigłówki, gry i kolorowanki, a dla rodzin z dziećmi gra „Tower of Power”. Podczas pikniku była również możliwość obejrzenia modeli bomby Rejewskiego oraz Enigmy.  

Bydgoska Delegatura Instytutu Pamięci Narodowej zaprezentowała wystawę biograficzną o Marianie Rejewskim oraz zaprosiła na swoje stanowisko, na którym dzieci grały w planszówki, m.in. w Gigantów nauki czy Zwierzęcą brygadę. IPN zaprezentował też grę Znaj Znak oraz zaprosił do samodzielnego przygotowania okolicznościowych przypinek i breloczków. Ponadto na 1. piętrze kawiarni Nowe Miejsce powstało kameralne kino, w którym IPN zaprosił na seans filmu o Marianie Rejewskim pt. „Kryptolog”.  

Na stoisku Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego uczestnicy pikniku poznawali miejsca w Bydgoszczy związane z Marianem Rejewskim i informacje o Regionalnej Odznace Krajoznawczej „Znani Bydgoszczanie – Marian Rejewski”. Razem z PTTK chętni wyruszyli na trzy spacery tematyczne śladami Mariana Rejewskiego.

Stowarzyszenie ROBOproject to centrum edukacyjne, przybliżające dzieciom takie dziedziny wiedzy jak mechanika, robotyka, elektronika, informatyka. W urodzinową sobotę na młyńskim tarasie ROBOproject zaprezentowało interaktywnego robota. SANBOT to inteligentny, zaprogramowany pracownik ROBOproject, który z chęcią, jeśli tylko do niego podeszło opowiadał ciekawostki na temat Mariana Rejewskiego. W specjalnie wydzielonej strefie odwiedzający mogli zbudować konstrukcje z LEGO oraz zaprogramować roboty LEGO Education, a na interaktywnej macie spróbować swoich sił w sterowaniu robotami marki Photon. Na drukarce 3D można było wydrukować monety okolicznościowe, a ponadto zagrać w wielkoformatową grę Memory.   

Stowarzyszenie Freelab  z Wrześni wystawiło sześć drukarek 3D. Uczestnicy pikniku mogli poznać specyfikę tego rodzaju wydruków oraz zapoznać się z terminem projektowania parametrycznego, czyli takiego, dzięki któremu możliwe jest tworzenie innowacyjnych projektów technologicznych, inspirowanych światem przyrody. Nie zabrakło również praktyki. Była wyjątkowa szansa na spróbowanie swoich sił w przygotowaniu własnego modelu parametrycznego i następnie wydrukowanie go na drukarce 3D.  Można też było posłuchać minikoncertu. Skrzypaczka zagrała na instrumencie, który powstał dzięki technice druku 3D.

Druga edycja pikniku popularnonaukowego poświęcona Marianowi Rejewskiemu przyciągnęła setki uczestników, którzy pomimo upalnej pogody nie rezygnowali z odwiedzenia wszystkich stoisk.




Miesz­kańcy Pruszcza poznają Mariana Rejewskiego

Kolaż zdjęć z uczestnikami prelekcji i wystawy o Marianie Rejewskim.

Uczniowie oraz dorośli mieszkańcy Pruszcza (woj. kujawsko-pomorskie) mieli okazję obejrzeć wystawę "Marian Rejewski - bydgoszczanin, matematyk, kryptolog", którą udostępniła Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Bydgoszczy.

Dyrektor tej biblioteki, noszącej imię kryptologa, Ewa Pronobis-Sosnowska oraz nauczycielka z tej instytucji, Alina Melnicka-Zygmunt, przybliżyły sylwetkę Rejewskiego uczniom klas V-VIII Szkoły Podstawowej w Pruszczu. Zaprezentowana została replika maszyny szyfrującej Enigma, a uczniowie mogli poćwiczyć deszyfrowanie informacji na symulatorach tej maszyny.

 
Wystawa jest prezentowana w Gminnej Bibliotece Publicznej w Pruszczu do 31 maja 2023 r.



Pomógł wygrać wojnę“ - o Rejewskim w Podcaście Kopernikańskim

Kopernik w słuchawkach na uszach - znak pocastu na profilu społecznościowym.

Oficjalny podcast Książnicy Kopernikańskiej w Toruniu w 9. odcinku przypomniał bydgoszczanina, który pomógł aliantom wygrać II wojnę światową. Marian Rejewski pierwszy złamał szyfr Enigmy, najważniejszej maszyny szyfrującej używanej przez hitlerowskie Niemcy. Dzięki Rejewskiemu i grupie współpracujących z nim kryptologów Alianci mieli wgląd w plany Niemców. "Pomógł wygrać wojnę" – duże słowa! Czy rzeczywiście tak było? O tym rozmawia Jarosław "Jarry" Jaworski z Książnicy Kopernikańskiej z dr Krzysztofem Osińskim z bydgoskiej delegatury Instytutu Pamięci Narodowej.

Odcinek jest dostępny w serwisach YouTubeSpotify i Anchor.

Dr Krzysztof Osiński: historyk, doktor nauk humanistycznych, pracownik naukowy Delegatury Instytutu Pamięci Narodowej w Bydgoszczy. Specjalizuje się w historii najnowszej regionu kujawsko-pomorskiego, zajmuje się dziejami opozycji antykomunistycznej i zagadnieniami dotyczącymi represji stanu wojennego. 

Źródło: Książnica Kopernikańska w Toruniu