Rodzinne miasto Rejewskiego było stolicą wywiadu
W związku z nasilającym się zagrożeniem dla odrodzonej państwowości w latach 30. ubiegłego wieku zrodziła się potrzeba wzmocnienia wywiadu i kontrwywiadu na odcinku niemieckim. Ekspozytury w Wolnym Mieście Gdańsku oraz w Poznaniu, pomimo niewątpliwych sukcesów, przeżywały trudności. W Gdańsku niemiecki kontrwywiad stopniowo osaczał polską placówkę, a praca we wrogim środowisku stawała się coraz bardziej ryzykowna. W Poznaniu działania wywiadu zostały nagle sparaliżowane przez tragiczną śmierć kierownika placówki majora Stanisława Tatary. W akcje operacyjne wkradł się zamęt, a kilku oficerów odeszło ze służby. Szef Oddziału II Sztabu Głównego płk Tadeusz Pełczyński zgodził się na przeniesienie placówki z Gdańska do kraju, a jednocześnie zdecydowano się na głębszą reorganizację struktur wywiadu. Utworzono centralny ośrodek wywiadu i kontrwywiadu, odpowiedzialny za cały obszar Niemiec, a na siedzibę wybrano Bydgoszcz. Ekspozytura w tym mieście była kontynuatorką placówki poznańskiej i gdańskiej. Nosiła ona nr 3, tak jak wcześniej jednostka poznańska.
Placówka rozpoczęła działalność 1 lipca 1930 roku. Jej szefem został mianowany kpt. Jan Żychoń. Bydgoszcz została stolicą polskiego wywiadu. Z miasta nad Brdą pochodzili bracia Gacowie, którzy również pracowali w Biurze Szyfrów. Polski wywiad stworzył jedną z największych i najlepiej zorganizowanych siatek wywiadowczych w ówczesnej Europie. Dzięki brytyjskim funduszom podczas okupacji przeszkolono wielu agentów, którzy działali na całym świecie, również w Japonii, na Filipinach, w Afryce i obu Amerykach, wszędzie, gdzie trzeba było uzyskać informacje. Polską specjalnością było tworzenie siatek wywiadowczych tam, gdzie nie działały wywiady alianckie. Mieliśmy swoich agentów również na terytorium III Rzeszy i ZSRR. Informacje przekazane Anglikom przez polski wywiad (blisko 80 tys. meldunków) stanowiły prawie połowę informacji pozyskanych przez brytyjski wywiad.
Major Żychoń kierujący ekspozyturą wywiadu w Bydgoszczy zorganizował akcję pod kryptonimem „Wózek”, która polegała na systematycznej kontroli przesyłek między Berlinem a Koenigsbergiem w Prusach Wschodnich. Działo się to podczas tranzytowych przejazdów niemieckich pociągów przez terytorium Polski. Agenci wywiadu włamywali się do wagonów pocztowych, fotografowali tajne dokumenty, prototypy broni, sprzęt wojskowy, a następnie powtórnie plombowali worki i wagony podrobionymi pieczęciami.
Jan Żychoń był autorem opracowania dla Office of Strategic Services, w którym tłumaczył, jak zorganizować wywiad od zera. Raport ten powstał po podpisaniu porozumienia z płk. Williamem Donovanem w 1941 roku. Amerykanie wykorzystali polskie doświadczenia, co świadczy o uznaniu dla wiedzy mjr. Żychonia i zaufaniu, jakim go obdarzyli.
Doktor Jan Stanisław Ciechanowski, sekretarz polsko-brytyjskiej komisji historycznej ds. dokumentacji działalności polskiego wywiadu i jego współdziałania z brytyjskim wywiadem podczas II wojny światowej, mówi, że nie ma żadnej przesady w stwierdzeniu, że przed wojną Bydgoszcz była stolicą polskiego wywiadu. W tym czasie miasto było głównym frontem walki wywiadów. To z tego miasta pochodził Marian Rejewski, pogromca Enigmy, tu także działał płk Langenfeld, wieloletni zastępca szefa ekspozytury nr 3, a potem w Anglii szef wywiadu.
Przez lata Brytyjczycy utrzymywali w ścisłej tajemnicy zasługi polskiego wywiadu. Wielką rolę w jej odsłonięciu odegrały starania Jana Nowaka-Jeziorańskiego, a następnie prace historyków komisji polsko-brytyjskiej.
Źródła:
Czarnecka R.: Oddział II Sztabu Głównego (Generalnego) w latach 1921 – 1939. Zarys organizacyjny i przegląd zawartości inwentarza. Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej 2006 nr 28, s. 64-105
Jastrzębski W.: Dzieje Ekspozytury nr 3 II Oddziału Sztabu Głównego Wojska Polskiego w Poznaniu i Bydgoszczy (1919 – 1939). W: Polski wywiad wojskowy 1918–1945 pod redakcją P. Kołakowskiego i A. Pepłońskiego. Toruń 2006
Sawicka H.: Rejewski, Żychoń, bracia Gacowie. Bydgoszcz stolicą polskiego wywiadu. Nasza Historia: Kujawsko-Pomorskie 2014 nr 12, s. 6-9
Bochaczek-Trąbska J.: Z działalności Ekspozytury nr 3 w Bydgoszczy w latach trzydziestych. Akcja "Wózek". Zeszyty Naukowe WSOWL 2011 nr 4, s. 200-208