W dniach 9-28 listopada br. w galerii Kordegarda na Krakowskim Przedmieściu w Warszawie będzie prezentowana wystawa „Enigma. Zagadka rozwiązana” przygotowana we współpracy Muzeum Historii Polski i Narodowego Centrum Kultury. W ramach wystawy po raz pierwszy w Polsce zostanie pokazany szerokiej publiczności eksponat dokumentujący wielki sukces wywiadu II Rzeczypospolitej. Złamanie kodu niemieckiej maszyny szyfrującej Enigma było jednym z największych osiągnięć polskich kryptologów i polskiego wywiadu, które walnie przyczyniło się do pokonania Niemiec w czasie II wojny światowej. Wykonana przez polski wywiad replika niemieckiej Enigmy, wykorzystywana w działaniach militarnych, jest jednym z najcenniejszych obiektów w kolekcji Muzeum Historii Polski.

Replika Enigmy, będąca dziełem polskich kryptologów i inżynierów, wykorzystywana do łamania niemieckich szyfrów, jest unikatem na skalę światową – jedynym zachowanym obiektem tego rodzaju udostępnionym publiczności i badaczom. Ekspozycja opowiada zarówno historię eksponatu, jak i drogę Polaków do rozwiązania zagadki niemieckiej maszyny szyfrującej.

Złamanie kodu Enigmy już w grudniu 1932 r. było nie tylko wielkim sukcesem polskiego Biura Szyfrów i pracujących w nim kryptologów, lecz także polskiej nauki. Trzej matematycy z Uniwersytetu Poznańskiego – Marian Rejewski, Jerzy Różycki i Henryk Zygalski – dokonali matematycznej analizy niemieckich szyfrów i opracowali system, który pozwalał na odczytywanie kodowanych przez Enigmę wiadomości. To była jednak tylko połowa sukcesu. Ze względu na  ciągle udoskonalanie maszyny i procedur szyfrowania przez Niemców oraz znaczną ilość informacji przechwytywanych przez polski wywiad, wykorzystanie zdobytej wiedzy w praktyce wymagało zaangażowania coraz większej liczby osób, a od pewnego momentu –  budowy maszyn wspomagających pracę polskich kryptologów.

Wówczas kluczowa okazała się rola inżynierów z założonej przez polski wywiad warszawskiej wytwórni AVA – przede wszystkim Antoniego Pallutha, Edwarda Fokczyńskiego oraz braci Ludomira i Leonarda Danilewiczów. Korzystając z instrukcji kryptologów zbudowali oni maszyny wspomagające proces łamania kodów – cyklometr i bombę kryptologiczną. Spod ich rąk wyszło również ok. 50 polskich replik niemieckiej Enigmy. Zostały one skonstruowane bez znajomości niemieckiego pierwowzoru, a jedynie na podstawie teoretycznej wiedzy o zasadzie jego działania, będącej rezultatem pracy polskich kryptologów. Zbudowanie kilkudziesięciu replik było konieczne do szybkiego odczytywania niemieckich depesz – pozwalało kryptologom skupić się na samym łamaniu kodu.

Po wybuchu II wojny światowej niemal wszystkie polskie repliki Enigmy zniszczono, żeby zatrzeć ślady działalności polskiego wywiadu. Pracownicy Biura Szyfrów w większości zdołali przedostać się do Francji, gdzie wznowili swoją działalność. Właśnie w tajnym ośrodku w tzw. strefie Vichy skonstruowano replikę maszyny prezentowaną na wystawie „Enigma. Zagadka rozwiązana”. Została ona wykonana dzięki współpracy polskich inżynierów z Francuzami. Jest to eksponat unikatowy, ponieważ we Francji wyprodukowano zaledwie kilka takich urządzeń. Po wojnie egzemplarz znalazł się w zbiorach Instytutu Józefa Piłsudskiego w Londynie, zaś w 2020 roku dzięki wsparciu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego stał się własnością Muzeum Historii Polski, w którym będzie prezentowany na wystawie stałej.

Obok maszyny wykonanej przez Polaków eksponowana będzie również Enigma wykorzystywana przez niemieckie siły lądowe od początku lat 30. XX wieku. Porównując obie maszyny można zauważyć, że polscy inżynierowie nie znali wyglądu niemieckiego oryginału, o czym świadczą łatwo dostrzegalne różnice konstrukcyjne. Polska replika posiada przy tym wszystkie funkcjonalności pierwowzoru. Na tego typu maszynach Polacy i Francuzi deszyfrowali niemieckie depesze w czasie wojny.

Ponadto na wystawie można obejrzeć krótkometrażowy film Enigma. Mamy nowiny (prod. Fundacja Arma Civitatis, scenariusz i reżyseria: Norbert Rudaś). Jest to dokument prezentujący nowe fakty dotyczące złamania Enigmy, w oparciu o akta udostępnione przez francuski wywiad w 2016 roku. Narratorami są uznani na świecie eksperci w dziedzinie kryptologii i historii Enigmy − dr Marek Grajek, sir Dermot Turing oraz prof. Philippe Guillot.

Wystawie będą towarzyszyły premiery dwóch podcastów oraz filmu na kanale YouTube. Materiały zrealizowane zostały z udziałem znawcy tematu Enigmy dr. Marka Grajka – kryptologa i autora wielu publikacji i książek historycznych oraz historyków z Muzeum Historii Polski: Michała Nałęcz-Nieniewskiego i Grzegorza Rutkowskiego – kuratorów wystawy „Enigma. Zagadka rozwiązana”.

Termin i miejsce wystawy: 9-28 listopada 2021 r., Kordegarda. Galeria Narodowego Centrum Kultury, ul. Krakowskie Przedmieście 15/17 w Warszawie, wstęp wolny.

Kuratorzy wystawy: Grzegorz Dumała, Michał Nałęcz-Nieniewski, Grzegorz Rutkowski.

Organizator: Muzeum Historii Polski

Współorganizator: Narodowe Centrum Kultury

Patroni medialni: Polskie Radio, TVP3 Warszawa, Polska Agencja Prasowa, dzieje.pl

CC BY 3.0 PL muzhp.pl

Absolwent Uniwersytetu w Cambridge Hal Evans rozpoczął prace nad projektem w 2018 roku w ramach przygotowania swojej pracy magisterskiej. Wszystkie cyklometry, których twórcą był Marian Rejewski zostały zniszczone przed wybuchem wojny w celu uniknięcia ryzyka przejęcia ich przez niemieckich najeźdźców.

Replika Hala Evansa znajduje się obecnie w King's College w Cambridge. Rekonstrukcja cyklometru, w pełni funkcjonalnej repliki maszyny elektromechanicznej z lat trzydziestych XX wieku, to pierwsza próba odtworzenia działającego urządzenia, które umożliwiało częściowo zautomatyzowane pozyskiwanie danych o pozycjach startowych rotora szyfrującego zawartego w Enigmie.

Department of Engineering, University of Cambridge

- Ze względu na koszty i złożoność mechaniczną odtworzenia oryginalnej maszyny, inne wysiłki na rzecz stworzenia repliki były do tej pory oparte na oprogramowaniu. Dla mnie była to okazja do odtworzenia ważnego fragmentu historii. To był zaszczyt pracować nad tak wyjątkowym projektem, który jest fascynującym połączeniem inżynierii, historii i matematyki. Stworzenie repliki zajęło zaledwie nieco ponad rok dzięki szczodremu wsparciu finansowemu ze strony King's College, który dostrzegł oczywiste powiązanie mojej pracy z dorobkiem jednego ze swoich najsławniejszych absolwentów, Alana Turinga - powiedział autor repliki.

- Polski wkład w prace nad złamaniem kodu Enigmy jest na pewno rzeczą znaną, jednakże nie nadaje mu się tak dużej rangi, na jaką zasługuje. Badając historię Rejewskiego i jego kolegów, chciałem dowiedzieć się więcej o ich przedsięwzięciach. Im głębiej sięgałem, tym więcej interesujących faktów odkrywałem. Polacy byli w rzeczywistości pierwszymi, którzy złamali kod Enigmy przed rozpoczęciem wojny, używając różnych systemów, skomplikowanych metod matematycznych wysokiego poziomu i specjalnie zbudowanych maszyn. Ich praca i wiedza okazały się bezcenne i położyły podwaliny pod późniejszy sukces aliantów w Bletchley Park. - dodał Evans.

Źródło: University of Cambridge