W listopadzie 2021 r. ukazała się książka pt. „Enigma. Poznańskie ślady” pod redakcją Szymona Mazura. Pretekstem do przygotowania publikacji było otwarcie w Poznaniu Centrum Szyfrów Enigma (CSE). W książce zebrano kilkanaście artykułów o Enigmie, metodach jej łamania, a także o zdobywaniu tajnych informacji na jej temat.

Historia maszyny szyfrującej Enigma rozpala wyobraźnię ludzi na całym świecie. W książce podjęto próbę wyjaśnienia niektórych zagadek dotyczących Enigmy. Autorzy piszą o nieznanych faktach, tajnych dokumentach i operacjach specjalnych, w czasie których zdobywano Enigmę. Impulsem do wydania publikacji było otwarcie Centrum Szyfrów Enigma w Poznaniu. Na kartach wydawnictwa oddano głos osobom zaangażowanym w powstanie tej instytucji. (opis wydawcy)

Redaktor tej książki, dziennikarz i inicjator powstania CSE, Szymon Mazur, we wprowadzeniu napisał:

Enigma to nie tylko niemiecka maszyna szyfrująca, to także tajemnica (z łac. aenigma, z gr. αἴνιγμα). A tajemnice rozpalają ludzkie umysły i domagają się wyjaśnienia...

W przypadku Enigmy i udziału Polaków w operacji łamania jej szyfrów wiele zagadek już rozwiązano, ale cały szereg nadal pozostaje nierozstrzygniętych. Na stronach tej książki staramy się szukać odpowiedzi na niektóre z nich. W pierwszej części „Tajemnice i zagadki” piszemy o nieznanych wydarzeniach, tajemniczych spotkaniach, a także o operacjach specjalnych na morzach i oceanach, w czasie których zdobywano Enigmę. Piszemy również o archiwum Henryka Zygalskiego czy dokumentach Ekspozytury „300” ukrytych w 1945 roku pod Londynem i odnalezionych w latach 90. XX wieku. Wyjaśniamy okoliczności niezwykle ważnego spotkania polskich kryptologów z Alanem Turingiem 17 stycznia 1940 roku.

W „Śladami Enigmy w Poznaniu” skupiamy się na poznańskich i polskich wątkach związanych z łamaniem Enigmy. Spacerujemy po mieście śladami Mariana Rejewskiego, Jerzego Różyckiego i Henryka Zygalskiego, sprawdzamy, gdzie w Polsce i Europie można zobaczyć maszynę szyfrującą Enigma.

W dziale „Ku Centrum Szyfrów Enigma” piszemy o upamiętnieniu kryptologów w Poznaniu. Przypominamy m.in. działania Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, który już w 1983 roku uhonorował słynnych absolwentów tablicą pamiątkową, opisujemy też historię powstania pomnika kryptologów.

Impulsem do wydania niniejszej publikacji było otwarcie Centrum Szyfrów Enigma. Na kartach wydawnictwa oddajemy głos osobom zaangażowanym w powstanie tej ważnej instytucji kultury.

Uznaliśmy, że związane z Enigmą tropy, gdziekolwiek się znajdują, tak czy inaczej prowadzą do Poznania, gdzie prace nad złamaniem niemieckich szyfrów miały swój początek. Opublikowane w tym tomie artykuły stanowią nie tylko świadectwo przeszłych dokonań, ale i łącznik pomiędzy tym, co odkryte, a tym, co jeszcze niewyjaśnione. Wierzymy, że staną się inspiracją do dalszych poszukiwań i kontynuacji badań zarówno na temat trójki naszych znamienitych naukowców, wiadomości szyfrowanych za pomocą słynnej niemieckiej
maszyny, jak i samej kryptologii czy osób z nią związanych.

Spis treści

W dniach 9-28 listopada br. w galerii Kordegarda na Krakowskim Przedmieściu w Warszawie będzie prezentowana wystawa „Enigma. Zagadka rozwiązana” przygotowana we współpracy Muzeum Historii Polski i Narodowego Centrum Kultury. W ramach wystawy po raz pierwszy w Polsce zostanie pokazany szerokiej publiczności eksponat dokumentujący wielki sukces wywiadu II Rzeczypospolitej. Złamanie kodu niemieckiej maszyny szyfrującej Enigma było jednym z największych osiągnięć polskich kryptologów i polskiego wywiadu, które walnie przyczyniło się do pokonania Niemiec w czasie II wojny światowej. Wykonana przez polski wywiad replika niemieckiej Enigmy, wykorzystywana w działaniach militarnych, jest jednym z najcenniejszych obiektów w kolekcji Muzeum Historii Polski.

Replika Enigmy, będąca dziełem polskich kryptologów i inżynierów, wykorzystywana do łamania niemieckich szyfrów, jest unikatem na skalę światową – jedynym zachowanym obiektem tego rodzaju udostępnionym publiczności i badaczom. Ekspozycja opowiada zarówno historię eksponatu, jak i drogę Polaków do rozwiązania zagadki niemieckiej maszyny szyfrującej.

Złamanie kodu Enigmy już w grudniu 1932 r. było nie tylko wielkim sukcesem polskiego Biura Szyfrów i pracujących w nim kryptologów, lecz także polskiej nauki. Trzej matematycy z Uniwersytetu Poznańskiego – Marian Rejewski, Jerzy Różycki i Henryk Zygalski – dokonali matematycznej analizy niemieckich szyfrów i opracowali system, który pozwalał na odczytywanie kodowanych przez Enigmę wiadomości. To była jednak tylko połowa sukcesu. Ze względu na  ciągle udoskonalanie maszyny i procedur szyfrowania przez Niemców oraz znaczną ilość informacji przechwytywanych przez polski wywiad, wykorzystanie zdobytej wiedzy w praktyce wymagało zaangażowania coraz większej liczby osób, a od pewnego momentu –  budowy maszyn wspomagających pracę polskich kryptologów.

Wówczas kluczowa okazała się rola inżynierów z założonej przez polski wywiad warszawskiej wytwórni AVA – przede wszystkim Antoniego Pallutha, Edwarda Fokczyńskiego oraz braci Ludomira i Leonarda Danilewiczów. Korzystając z instrukcji kryptologów zbudowali oni maszyny wspomagające proces łamania kodów – cyklometr i bombę kryptologiczną. Spod ich rąk wyszło również ok. 50 polskich replik niemieckiej Enigmy. Zostały one skonstruowane bez znajomości niemieckiego pierwowzoru, a jedynie na podstawie teoretycznej wiedzy o zasadzie jego działania, będącej rezultatem pracy polskich kryptologów. Zbudowanie kilkudziesięciu replik było konieczne do szybkiego odczytywania niemieckich depesz – pozwalało kryptologom skupić się na samym łamaniu kodu.

Po wybuchu II wojny światowej niemal wszystkie polskie repliki Enigmy zniszczono, żeby zatrzeć ślady działalności polskiego wywiadu. Pracownicy Biura Szyfrów w większości zdołali przedostać się do Francji, gdzie wznowili swoją działalność. Właśnie w tajnym ośrodku w tzw. strefie Vichy skonstruowano replikę maszyny prezentowaną na wystawie „Enigma. Zagadka rozwiązana”. Została ona wykonana dzięki współpracy polskich inżynierów z Francuzami. Jest to eksponat unikatowy, ponieważ we Francji wyprodukowano zaledwie kilka takich urządzeń. Po wojnie egzemplarz znalazł się w zbiorach Instytutu Józefa Piłsudskiego w Londynie, zaś w 2020 roku dzięki wsparciu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego stał się własnością Muzeum Historii Polski, w którym będzie prezentowany na wystawie stałej.

Obok maszyny wykonanej przez Polaków eksponowana będzie również Enigma wykorzystywana przez niemieckie siły lądowe od początku lat 30. XX wieku. Porównując obie maszyny można zauważyć, że polscy inżynierowie nie znali wyglądu niemieckiego oryginału, o czym świadczą łatwo dostrzegalne różnice konstrukcyjne. Polska replika posiada przy tym wszystkie funkcjonalności pierwowzoru. Na tego typu maszynach Polacy i Francuzi deszyfrowali niemieckie depesze w czasie wojny.

Ponadto na wystawie można obejrzeć krótkometrażowy film Enigma. Mamy nowiny (prod. Fundacja Arma Civitatis, scenariusz i reżyseria: Norbert Rudaś). Jest to dokument prezentujący nowe fakty dotyczące złamania Enigmy, w oparciu o akta udostępnione przez francuski wywiad w 2016 roku. Narratorami są uznani na świecie eksperci w dziedzinie kryptologii i historii Enigmy − dr Marek Grajek, sir Dermot Turing oraz prof. Philippe Guillot.

Wystawie będą towarzyszyły premiery dwóch podcastów oraz filmu na kanale YouTube. Materiały zrealizowane zostały z udziałem znawcy tematu Enigmy dr. Marka Grajka – kryptologa i autora wielu publikacji i książek historycznych oraz historyków z Muzeum Historii Polski: Michała Nałęcz-Nieniewskiego i Grzegorza Rutkowskiego – kuratorów wystawy „Enigma. Zagadka rozwiązana”.

Termin i miejsce wystawy: 9-28 listopada 2021 r., Kordegarda. Galeria Narodowego Centrum Kultury, ul. Krakowskie Przedmieście 15/17 w Warszawie, wstęp wolny.

Kuratorzy wystawy: Grzegorz Dumała, Michał Nałęcz-Nieniewski, Grzegorz Rutkowski.

Organizator: Muzeum Historii Polski

Współorganizator: Narodowe Centrum Kultury

Patroni medialni: Polskie Radio, TVP3 Warszawa, Polska Agencja Prasowa, dzieje.pl

CC BY 3.0 PL muzhp.pl

O szyfrach Enigmy Niemcy mówili, że są „niemożliwe do przezwyciężenia”. Ten błąd pychy znacznie przyspieszył ich klęskę – część historyków mówi, że nawet o dwa lata.

Kto złamał szyfr, kto zrekonstruował urządzenie? Jak była rola Polaków? Dlaczego Brytyjczycy tak długo ukrywali prawdę o niemieckim urządzeniu szyfrującym – o tym usłyszycie w kolejnym odcinku podcastu Muzeum Historii Polski. Łukasz Starowieyski prześwietlił historię tego urządzenia i niezwykłą historię złamania jego szyfru – jego gościem jest Grzegorz Rutkowski z Muzeum Historii Polski. 

Podcastu Muzeum Historii Polski wysłuchasz na YouTube, Spotify, Google Podcasts, Audiotece, a także na innych platformach podcastowych. 

Źródło: MHP

Gra Tajna misja będzie miała dwie odsłony: terenową oraz internetową. Gra miejska odbędzie się 11 listopada 2021 roku w warszawskim Ogrodzie Saskim, w godz. 10:00–16:00 (ostatni start o godz. 14:30). Aby wziąć udział w grze, należy wypełnić formularz rejestracyjny.

Natomiast gra internetowa dostępna będzie od 11 listopada 2021 roku pod adresem przystanekniepodleglosc.muzhp.pl.

Tematyka obu gier związana jest z historią polskiej kryptologii. Ich bohaterami są niezwykli ludzie, którzy nie bali się trudnych wyzwań. W warstwie fabularnej gry zaczynają się  od czasów wojny polsko-bolszewickiej, kiedy to za sprawą pewnego chemika, wielbiciela krzyżówek, powstała polska służba kryptologiczna. Gracze wcielą się w role kryptologów, będą próbowali złamać szyfry i odkryć tajemnice bolszewickich oddziałów. Następnie trafią na tajny kurs kryptologii, aż wreszcie spróbują odkryć tajemnice maszyny szyfrującej o nazwie Enigma. Jakie postaci spotkają w grze? Z jakimi zadaniami będą musieli się zmierzyć? Czy uda im się rozwiązać wszystkie łamigłówki?

CC BY 3.0 PL muzhp.pl

Największy w województwie kujawsko-pomorskim dworzec kolejowy, liczący ponad 170 lat, wciąż pozostaje bez patrona. W grodzie nad Brdą i Wisłą zrodziła się inicjatywa godnego upamiętnienia wielkiego bydgoszczanina z okazji zbliżającej się okrągłej rocznicy złamania kodu Enigmy.

Postać Mariana Rejewskiego jako wybitnego bydgoszczanina znanego nie tylko w regionie, ale również w społeczności międzynarodowej, oddanego dla dobra sprawy polskiego patrioty, w pełni zasługuje na patronat nad bydgoskim dworcem kolejowym. Byłoby to wspaniałą okazją dla upamiętnienia naszego bohatera, gdyż w roku 2022 obchodzić będziemy 90. rocznicę złamania przez niego kodu Enigmy.

fragment listu posła Łukasza Schreibera do prezesa zarządu PKP

Od przyszłego roku bydgoski dworzec będzie nosił imię Mariana Rejewskiego. Polskie Koleje Państwowe przychyliły się bowiem do lokalnej propozycji. 

–  W harmonogramie przyszłorocznych wydarzeń w ramach programu nadawania wybranym dworcom imion wybitnych i zasłużonych Polaków zostanie uwzględniony dworzec Bydgoszcz Główna, a jego patronem zostanie Marian Adam Rejewski – oznajmił członek zarządu PKP S.A.

Droga do Centrum Szyfrów Enigma

W 2011 roku związani z Radiem Merkury inicjatorzy utworzenia Muzeum Enigmy wysyłali listy do różnych instytucji, urzędów, organizacji. Brak pieniędzy uniemożliwiał jednak przejście do kolejnego etapu urzeczywistnienia idei. Dopiero uruchomienie Poznańskiego Budżetu Obywatelskiego pozwoliło nagłośnić pomysł. Co prawda wniosek nie przeszedł do puli projektów przeznaczonych do realizacji, ale 12 tysięcy głosów "za" nie zostało zignorowanych. Wtedy w realizację pomysłu zaangażował się Mariusz Wiśniewski, początkowo radny, a później wiceprezydent Poznania. Jako przewodniczący Komisji Rewitalizacji przekonywał radnych do tego pomysłu. W 2014 roku odbyła się prezentacja projektu muzeum, zakończona wystosowaniem przez radnych apelu do prezydenta, marszałka i rektora UAM o podjęcie działań na rzecz utworzenia takiej placówki w Poznaniu.

Pierwszym sukcesem realizacyjnym było zdobycie przez miasto funduszy na budowę. Projekt otrzymał 15 mln zł dofinansowania na utworzenie interaktywnej ekspozycji w dawnym Collegium Historicum UAM. W listopadzie 2017 roku marszałek Marek Woźniak i wiceprezydent Mariusz Wiśniewski podpisali umowę na dofinansowanie projektu Muzeum Enigmy w Poznaniu z Wielkopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego 2014-2020. Koszt realizacji projektu wyniósł ostatecznie 30 mln zł.

Inicjatorzy od początku myśleli o stworzeniu nowoczesnej placówki edukacyjno-naukowej, przekazującej w przystępnej formie wiedzę o kryptografii i kryptologii, szyfrach i ich łamaniu, maszynach szyfrujących, a wszystko to w odniesieniu do dokonań trójki kryptologów, którzy w Poznaniu rozpoczęli swoją przygodę z Enigmą, gdy najpierw wzięli udział w kursie kryptologicznym, a potem zostali zatrudnieni w poznańskiej delegaturze Biura Szyfrów Sztabu Głównego Wojska Polskiego.

Centrum Szyfrów Enigma im. Mariana Rejewskiego, Jerzego Różyckiego i Henryka Zygalskiego  jest zarządzane przez Poznańskie Centrum Dziedzictwa. Szefem CSE został w marcu tego roku Piotr Bojarski, historyk, wieloletni dziennikarz "Gazety Wyborczej" w Poznaniu, autor nagradzanych reportaży i książek historycznych.

Jest co oglądać

Szef CSE zapewnia, że każdy znajdzie tam coś dla siebie. Zwiedzających nielubiących matematyki ma przyciągać atrakcyjna wizualnie forma, prosty sposób przedstawiania trudnych zagadnień i treści multimedialne. W CSE zainstalowano kilkadziesiąt monitorów, nakręcono filmy z prawdziwymi aktorami, skonstruowano repliki urządzeń do łamania szyfrów. Na ekspozycji co krok będzie można szyfrować i łamać szyfry, nadawać alfabetem Morse'a, bawić się tzw. alfabetem sympatycznym lub rozwiązywać zagadki. Można pominąć te stanowiska i pójść dalej. Na całej ekspozycji zagadnienia matematyczne przenikają się z narracją historyczną. Jest trochę oryginalnych eksponatów i pamiątek. Wśród prezentowanych tam artefaktów znajdują się zdjęcia, dokumenty i inne przedmioty przekazane m.in. przez rodziny trójki kryptologów, a także rodzinę Maksymiliana Ciężkiego i innych, związanych ze sprawą łamania Enigmy.

Chociaż sama maszyna szyfrująca nie jest głównym tematem wystawy, to w Centrum Szyfrów zobaczymy także oryginalną Enigmę. Na początek będzie to maszyna wypożyczona z Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu, później pojawią się inne ciekawe egzemplarze wypożyczane z placówek muzealnych w Polsce i za granicą.

Zwiedzanie ma trwać od 1,5 do 2 godzin, choć zapewne pasjonujący się historią i kryptologią spędzą tam więcej czasu. Centrum Szyfrów Enigma należy zwiedzać z audioprzewodnikiem. Pracownicy zespołu obsługi klienta będą instruować zwiedzających, jak go używać i jak poruszać się po ekspozycji.

Inauguracja CSE

Stworzony z okazji otwarcia Centrum Szyfrów Enigma spektakl animacji z użyciem technik 3D rozegrał się na fasadzie budynku Collegium Martineum. Rozpoczęła go premiera utworu muzycznego – kompozycji Patryka Piłasiewicza, który od 2012 roku realizuje projekt upamiętniający złamanie szyfru Enigmy przez Polaków.

Muzyce towarzyszył kontrapunkt wizualny, otwierający przed publicznością świat tajemnicy i ludzi, którzy ją tworzyli. Utkana z powidoków historii, dźwięków szyfrów i zgrzytów maszyn opowieść audiowizualna rozpoczęła koncert, na którym wspólnie z Patrykiem Piłasiewiczem zagrał Skalpel – polski duet nu jazzowy. Wydarzenia artystyczne na otwartym powietrzu, zorganizowane w wieczór poprzedzający dzień otwarcia wystawy CSE dla publiczności, rozświetliły na mapie Poznania legendarny poznański budynek, w którym zabrzmiał nowy projekt Poznańskiego Centrum Dziedzictwa, jakim jest rozpoczynające działalność Centrum Szyfrów Enigma.

Źródło: kultura.poznan.pl, csenigma.pl

Szkoła Podstawowa w Białych Błotach postanowiła uhonorować swojego patrona oddając jedną z głównych ścian placówki w ręce artysty ze Śląska. Autor projektu, Dominik Rutkowski, wykonał mural w geometrycznym stylu.

W ramach współpracy Samorządu Województwa Wielkopolskiego z Instytutem Polskim w Bukareszcie, który wsparła Ambasada RP w Republice Mołdawii, 14 maja 2021 r. udostępniono rumuńskojęzyczną wersję wystawy „Enigma. Odszyfrować zwycięstwo” zwiedzającym w Muzeum Wojskowym w Kiszyniowie.

Wystawę otworzyli Ambasador Nadzwyczajny i Pełnomocny RP w Republice Mołdawii Bartłomiej Zdaniuk oraz p.o. Ministra Obrony Republiki Mołdawii Victor Gaiciuc. W inauguracji uczestniczyli również przedstawiciele wojskowego korpusu dyplomatycznego, w tym Attaché Obrony, Wojskowy i Lotniczy RP w Kiszyniowie płk Paweł Stuleblak.

Później ekspozycja poświęcona polskim kryptologom została udostępniona zwiedzającym Muzeum Historyczne w Kiszyniowie. Mieszkańcy miasta oraz zainteresowani tematyką mogli się zapoznać z losami m.in. poznańskich matematyków w dniach 14-30 czerwca 2021 r.

Kolejna odsłona wystawy miała miejsce w Twierdzy w Sorokach. Została udostępniona zwiedzającym w lipcu 2021 r.

Źródła: nationalmuseum.md, enigma.umww.pl